حاج حسین ملک، واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزهی ملی ملک در خرداد سال ۱۲۵۰ خورشیدی در تهران متولد شد. خانواده‌اش اصالتا تبریزی و مجتهدزاده بودند. پدربزرگش که به کسوت روحانیت در نیامده بود، در جنگهای ایران و روس به قشون دولتی پیوست و تا درجهی سرهنگی پیش رفت. او بعدها وارد تجارت شد. «محمد کاظم» پدر حاج حسین ملک هم در جوانی ورزشکار و دست‌پرورده‌ی پهلوان ابراهیم یزدی بود.
از سیاست دور نبود و دستی هم در سرودن شعر داشت. پدر حاج حسین که به مدارس به دیده‌ی تردید نگاه می‌کرد و آنها را مخل دیانت می‌دانست، حسین را به مدرسه‌ی دارالشفاء و صدر تهران فرستاد تا علوم قدیمه را بیاموزد. حاج حسین ملک، در دوره‌ای دور از چشم پدر به مدرسه‌ی فرانسوی آلیانس رفت تا زبان فرانسه را بیاموزد.
کتابخانه‌ای در اختیار اهل فن و دانش
ملک حدود سال ۱۲۷۸ شمسی کتابخانه‌ای فراهم آورد که ابتدا در مشهد بود و سپس به خانه‌ی پدری او در بازار بین‌الحرمین تهران منتقل شد تا در اختیار اهل دانش و فن باشد. در سال ۱۳۱۶ آن را وقف آستان مقدس امام رضا (ع) کرد.
حاج حسین ملک در سال‌های پایانی عمر خود، ملکی در محوطه باغ ملی تهران خرید تا موزه و کتابخانه را به ساختمانی بزرگتر منتقل کند. گرچه عمر حاج حسین ملک به افتتاح این ساختمان و موزه قد نداد، اما وقف‌نامه قرص و محکمی که او برای ساخت این موسسه و نگهداری از آن و همچنین تامین هزینه‌ها از طریق موقوفات تهیه کرده بود، این موزه را تا امروز سرپا نگه داشته است.
حاج حسین ملک همچنین املاک و مستغلات زیادی را در تهران و خراسان وقف امور خیریه و عام المنفعه کرده و بدین ترتیب در جایگاه بزرگترین واقف تاریخ معاصر ایران نشسته است. این واقف بزرگ در مرداد ماه سال ۱۳۵۱ شمسی در سن ۱۰۱ سالگی چشم از جهان فرو بست و در حرم امام رضا (ع) به خاک سپرده شد. از او پنج دختر به یادگار مانده است.
سکه‌های راوی
مجموعه‌ی سکه‌های موزهی ملک، شامل سه هزار قطعه سکه و مدال ایرانی است که از سده‌ی ششم پیش از میلاد تا دوران معاصر را در بر می‌گیرد. اولین سکه‌های استاندارد جهان که در لیدیه، در آسیای صغیر با مخلوطی از طلا و نقه ساخته شدند در این موزه به چشم می‌خورد. این‌ها سکه‌هایی است که کوروش هخامنشی با فتح آسیای صغیر، با خود به ایران آورد.
با دقت بر نقشهای حک شده بر روی گنجینه سکه‌های موزه ملک، میتوان تاریخ را مرور کرد. هخامنشیان، با راندن کشتی بر دریا، نقش این اتفاق را روی سکه‌ها حک کردند. تحولات مذهبی مثل پذیرش رسمی دین زرتشت و یا اسلام، روی سکه‌ها خود را نشان داده. سکه‌های قدیمی، روایتگر تاریخ هستند.
نمایشگاه‌هایی در دل موزه
نمایشگاه خاندان غفاری و کمال‌الملک به همراه شجره نامه‌ای از خاندان غفاری که بر روی دیوار نصب شده است، آغاز میشود. تعدادی از آثار هنری هنرمندان این خاندان، به ویژه محمد غفاری، (همان کمال الملک معروف) در این بخش به نمایش گذاشته شده. در این گالری می‌توانید تعدادی از نقاشی‌های استاد کمال الملک را که آثار نیمه‌تمام او هستند تماشا کنید. همچنین استفاده از تکنولوژی روز در این موزه، امکان جست و جوی بیشتر در اطلاعات مربوط به خاندان غفاری و همچنین نقاشی‌های ارزشمند هنرمندان این خاندان فراهم شده است.
قلمدان‌های لاکی
نمایشگاه دائمی عزت ملک‌خانم، دختر حاج حسین ملک، یکی از گنجینه‌های بی‌نظیر آثار لاکی و قلمدان‌ها را برای تماشا دارد. جلدهای لاکی و صندوقچه‌هایی که برای تزئین آن از آثار لاکی استفاده شده، قلمدان‌ها و ابزارهای مرتبط با نگارش در دوره قاجار و ... گوشه‌ای از این آثار دیدنی هستند. روی این آثار طرح‌هایی از گل و مرغ، طرح شکارگاه، تفرجگاه و ... به چشم می‌خورد که با هنرمندی و ظرافت نقاشی شده است. همچنین تالاری در موزه ملک به نمایش آثار خوش نویسی استادان بزرگ اختصاص پیدا کرده است.
یکی از جذاب‌ترین بخش‌های این نمایشگاه، نمایشگاه ادواری «تک اثر» است؛ نمایشگاهی که آثار کمتر دیده شده موزه ملک را به نمایش می‌گذارد. نمایشگاه تمبر موزه ملی ملک، نگاهی به تمبرهای تاریخی دارد و همچنین امکان ساخت تمبرهای شخصی دیجیتال را برای مخاطبان فراهم کرده است.
گنجینه‌های ملک
حاج حسین ملک به فرش‌های نفیس و تاریخی علاقه زیادی داشت. برای همین نمونه‌هایی از فرش‌های قدیمی و همچنین قالی و پارچه و ... را میتوان در گنجینه حاج حسین ملک دید. ظروف قدیمی، لوستر و مبلمان، گلدان‌های عتیقه و دیگر وسایل ارزشمند هم در میان این گنجینه به چشم می‌خورد. یکی از دیگر بخش‌های دیدنی موزه ملک، نمایشگاه حاج حسین ملک است که به معرفی شخصیت او، موقوفات و جغرافیای آنها، نمایش آثار شخصی و دستنوشته‌های او می‌پردازد. در این قسمت از موزه می‌توانید نمایی از خانه حاج حسین ملک را که عینا از خانه شخصی او در بازار تهران ساخته شده به همراه مبلمان این خانه ببینید.
یکی از ارزشمندترین اسنادی که در این موزه نگهداری میشود، عقدنامه امیرکبیر با دختر ناصرالدین شاه است که با خطی طلاکوب و حاشیه‌های اسلیمی و نفیس نگارش شده است.
بچه‌ها این موزه را دوست دارند
موزه ملک از معدود موزه‌های شهر تهران است که برای کودکان به عنوان مخاطبان جدی خود برنامه‌ریزی دارد. بازدیدهای گروهی کودکان از این موزه با شرکت در کارگاه‌های آموزشی همراه است یا بازی‌ها و سرگرمی‌های ساده‌ای که تماشای یک موزه سکه و تمبر را برای آنها به گردشی جذاب تبدیل می‌کند؛ موزه‌ای که به خودی خود و بدون هیچ برنامه خلاقانه‌ای ممکن است برای بزرگ‌ترها هم کسل‌کننده باشد.
کتابخانه ی عمومی و تالار محققان ملک
کتابخانه‌ی ملک، از آن کتابخانه های غنی کشور در زمینه ی نسخه‌های خطی است. ۱۹هزار عنوان نسخه ی خطی نادر و نفیس، آن را در کنار کتابخانه‌ی ملی و کتابخانه ی آستان قدس رضوی و کتابخانه‌ی مجلس، کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه‌ی مرحوم آیت الله مرعشی نجفی، به یکی از شش گنجینه‌ی بزرگ نسخ خطی ایران تبدیل کرده است.
در بخش مطبوعات کتابخانه‌ی ملک، آرشیوی از مطبوعات کشور وجود دارد. دوهزار جلد نسخهی خطی، ۱۲ آلبوم عکس در بیش از سیصد قطعه، پنجاه فقره سند و هفتاد قطعه نقشه، هفتاد عنوان نشریه در دویست و هفتاد مجلد از جمله آثار دیجیتالی است که در این کتابخانه در دسترس پژوهشگران قرار گرفته.
تالار محققان در طبقه بالای موزه، و درست مشرف به محوطه میدان مشق قرار دارد؛ فضایی که حضور در آن هم فال است و هم تماشا. آنچه این موزه را از بسیاری از موزه‌های کشور مستثنا می‌کند، طراحی و نورپردازی فضای داخلی موزه مطابق با استانداردهای بین المللی است که جلوه زیبایی به این ساختمان داده است.
برای رفتن به این موزه و کتابخانه کافیست خود را به خیابان امام خمینی (ره)، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد برسانید.
