وقتی اسم دخمه زرتشتیان یزد به گوشم خورد، اول از همه سراغ عکس‌هایش رفتم که ببینم چه شکلی دارد. چیزی که تعجبم را جلب کرد این بود که تصور من از دخمه یک چیز بود و این دخمه که صحبتش بود چیز دیگری بود. کمی بیشتر درباره‌اش مطالعه کردم و در این بین به چند فیلم مستند از دخمه زرتشتیان یزد برخوردم. در مستند باد صبا به کارگردانی آلبر موریس در سال 1978، تصاویری از دخمه‌های یزد وجود داشت. در نگاه اول همه‌چیز برایم ترسناک بود…فضایی دایره‌ای شکل در برجی بالای کوه، شبیه به گورستان که زرتشتیان مرده‌های خود را در آن قرار می‌دادند تا خوراک پرندگان شوند. اما ماجرا کم‌کم برایم جالب شد. ترس را کنار گذاشتم و سراغ علتش رفتم، درباره اعتقادات و آیین‌های مذهبی زرتشتی خواندم.
معنای دخمه چیست؟
صحبت درباره دخمه زرتشتیان یزد نیاز به مقدمات زیادی دارد، اینکه اصلا دخمه چیست، چه معنی‌ای دارد و استفاده از دخمه از چه زمانی آغاز شده است. اولین چیزی که باید درباره آن بدانیم، اطلاعات کافی درباره واژه (دخمه) است. احتمالا با جستجو در فرهنگستان لغت با معانی مختلفی برای این کلمه آشنا خواهید شد: «گورستان مغان و آن خانه‌ای که بی‌در باشد، استودان، گورستان زرتشتیان، سردابه‌ای که جسد مردگان در آن نهند، خانه‌ای زیر زمین برای مردگان و…» حتی امروزه از این اصطلاح برای اشاره کردن به جاهای ترسناک و تاریک نیز استفاده می‌شود. اگر ادامه مقاله را بخوانید، متوجه خواهید شد که تمام این معانی یکسان است و تصویر یکسانی از دخمه به شما خواهند داد. واژه دخمه یا دخنه برگرفته از ترکیب (دخ خنه) به معنای دژخانه است که مفهوم سرای پلید را داشت. این واژه در گذر زمان دستخوش تغییرات شده و مفاهیم مختلفی گرفته است. در اوستا نیز به زبان فارسی به آن (دَخمَه) و به زبان پهلوی (دَخمَک) می‌گفتند که به معنی داغ‌گاه بوده است. ریشه واژه (دَگ) در زبان فارسی باستان به معنی سوزاندن است که کلمه داغ نیز از همین ریشه برگرفته شده است. حالا احتمالا می‌پرسید چرا سوزاندن؟ برای پاسخ به این سوال باید کمی در تاریخ سیر کنیم.
دخمه در طول تاریخ
اگر بخواهم درباره کاربرد دخمه در گذشته صحبت کنم، باید از دوران ایران باستان شروع کنم. بر اساس شواهد به نظر می‌رسد که در دوران باستان اجساد را در در مکانی دور از دسترس رها می‌کردند و چیزی با عنوان دخمه وجود نداشته است. کاربرد لغت دخمه از دوران اقوام آریایی آغاز شده است؛ در آن دوران در رسمی مشابه هندوان، اجساد را در محلی به نام دخمه می‌سوزاندند که واژه دخمه به معنی داغ‌گاه اینجا مفهوم خود را پیدا می‌کند. در دوران زرتشت سوزاندن مرده‌ها منسوخ و روش دیگری برای از بین بردن جسد استفاده شد. در آیین زرتشتی مرگ راهی برای مبارزه با اهریمن است، برای همین هم جسد باید در محلی قرار بگیرد که اهریمن آن‌جا باشد، علاوه‌براین معتقد بودند که دفن جسد در خاک، عنصر مقدس خاک را آلوده خواهد کرد، برای همین هم دخمه با تعریف جدید، محلی برای قرار دادن اجساد شد. طبق شواهد قرار دادن اجساد در دخمه توسط رضاخان در دوران پهلوی ممنوع شد و خاک‌سپاری جایگزین این روش شد. جالب است بدانید پس از ممنوعیت نیز، در برخی از شهرها مثل کرمان و یزد تا دهه 1320 و 1340 از این روش استفاده می‌شد و زمان دقیق پایان آن مشخص نیست.
چرا زرتشتیان دخمه‌ها را به وجود آوردند؟
با توجه به اعتقادات زرتشتیان در خصوص نجس اجساد و اهمیت عنصر مقدس خاک، امکان دفن مردگان وجود نداشت، برای همین از دخمه‌ها استفاده می‌شد. زرتشتیان اجساد را در دخمه قرار می‌دادند تا توسط حیوانات و پرندگان در کم‌ترین زمان ممکن خورده شوند و از بین بروند. در نهایت استخوان‌های باقیمانده را در محل خاصی نگهداری می‌کردند.
معماری دخمه
ساخت دخمه یا به صورت طبیعی و بر اثر اتفاقات طبیعی بود و یا توسط انسان‌ها به شکل مکانی بدون سقف، خارج از شهر و در دسترسی حیوانات گوشتخوار و در ارتفاع ساخته می‌شد.در ابتدا محل دخمه‌ها به‌گونه‌ای بود که هم پرندگان و هم درندگان به جسد دسترسی داشته باشند، اما گذر زمان تغییراتی در ساختار دخمه‌ها ایجاد کرد، کم‌کم دخمه‌ها در مکان‌های مرتفع ساخته می‌شدند و فقط در دسترس پرندگان بودند. تخته‌سنگی در میان دخمه قرار داشت که جسد را به آن می‌بستند تا خوراک کرکس‌ها و سایر پرندگان شود و نور آفتاب آن را متلاشی کند. در نهایت استخوان‌های باقیمانده را در چاله‌ای در میانه برج قرار می‌دادند که به آن (استه‌دان) یا (استودان) به معنای استخوان‌دان گفته می‌شد. دخمه‌ها معمولا بالای کوه، به شکل برج‌های استوانه‌ای شکل با محیطی حدود 100 متر، از جنس سنگ ساخته می‌شدند و امکان استفاده از خاک مقدس در ساخت آن وجود نداشت. شواهد نشان می‌دهد که اکثر آن‌ها در نداشتند و رفت‌وآمد به درون دخمه از طریق نردبان صورت می‌گرفته است. دخمه‌ها در مکانی دور از سکونت مردم و با محاسباتی دقیق بنا می‌شدند. فضای داخلی دخمه، از دیوار تا چاله مرکزی آن به بخش‌های مختلفی تقسیم‌بندی می‌شود. قسمت اول از سمت دیواره مخصوص قرار گرفتن مردگان مرد، قسمت دوم و سوم به ترتیب جایگاه قرار دادن زنان و کودکان بودند.
آیین ساخت دخمه
ساخت دخمه‌ها نیز آیین خاصی داشت که حتما باید رعایت می‌شد. از جمله این مراسم‌ها می‌توان به رسومی ماند کوبیدن 4 میخ بزرگ، 36 میخ متوسط و 260 میخ کوچک بر زمین اشاره کرد. سازندگان، ریسمان نخ‌پنبه‌ای خاصی را دورتادور میخ‌ها می‌پیچاندند و تعدادی از نیایش‌های خاص زرتشتیان را می‌خواندند. پس از این مرحله، باید وسط دخمه می‌نشستند و 300 بار ذکر مشخصی را می‌خواندند، با هر ذکر سنگ کوچکی داخل دخمه انداخته می‌شد تا تعداد سنگ‌ها به 300 برسد. پس از انجام این آیین‌ها، بنای دخمه در این مکان ساخته می‌شد.
نگاهی به دخمه زرتشتیان در یزد
در 15 کیلومتری جنوب شرقی یزد، درمنطقه صفائیه، دو دخمه سنگی ساخته شده است که با نام‌های دخمه زرتشتیان یزد، برج خاموشان یزد و برج سکوت معروف هستند و شناخته می‌شوند. نام این دخمه‌ها دخمه مانکجی هاتریا و دخمه گلستان است. دخمه مانکجی هاتریا، بنای قدیمی‌تری است که به شکل دایره‌ای با قطر 15 متر ساخته شده است و نام آن برگرفته از نام یک شخص زرتشتی هندی‌الاصل است. دخمه گلستان که عمر کم‌تری نسبت به مانکی هاتریا دارد، در دوران قاجار ساخته شده است. قطر دایره دخمه گلستان 25 متر و ارتفاع آن 6 متر از سطح تپه است. همان‌طور که توضیح دادم، در زمان گذشته از دخمه زرتشتیان یزد به عنوان محلی برای رها کردن مردگان استفاده می‌شد تا عنصر مقدس خاک آلوده نشود. بدن مردگان در مدت زمان کوتاهی توسط پرندگان از بین می‌رفت و استخوان‌هایشان در استودان، چاله وسط دخمه ریخته می‌شد. این آیین مذهبی در میان زرتشتیان سالیان سال ادامه داشت و دخمه‌ها از اهمیت زیادی برخوردار بودند به‌گونه‌ای که حدود 140 سال قبل، مانکجی لیمجی هاتریا، نماینده انجمن بهبودسازی وضعیت زرتشتیان ایران، از هند به ایران اعزام می‌شد تا به شرایط زرتشتیان و وضعیت دخمه‌ها رسیدگی کند. او در دوران ناصرالدین شاه به تعمیر و بازسازی تعدادی از دخمه‌ها، از جمله دخمه زرتشتیان یزد پرداخت. استفاده از این دخمه‌ها تا مدتی بعد ادامه داشت تا اینکه این آیین در سال 1310 در تهران، در سال 1320 در کرمان و در سال 1340 در یزد به‌طور کامل منسوخ شد. با گذر زمان و منسوخ شدن این آیین، دخمه زرتشتیان یزد به عنوان سازه‌هایی مدور، با دیواره‌های بلند و کارکردی که در گذشته داشته‌اند، گردشگران داخلی و خارجی زیادی را جذب خود کردند. در حال حاضر این بناها یکی از جاهای دیدنی یزد به‌شمار می‌روند.
معماری دخمه زرتشتیان به چه شکل است؟
دخمه زرتشتیان یزد ساختار ساده و در عین‌حال پیچیده‌ای دارد. جالب است بدانید ساختار و شکل کلی تمام دخمه‌ها یکسان است و اندازه آن معمولا بر اساس نیاز شهر، جمعیت و شرایط تعیین می‌شد. در ادامه بخش‌های مختلف دخمه زرتشتیان یزد را به شما معرفی خواهم کرد:
جاده دخمه
با توجه به اینکه دخمه‌ها در فاصله زیادی با محل سکونت و آبادی ساخته می‌شدند، جاده‌ای برای رسیدن به دخمه احداث شده بود که بخشی از مسیر برای عموم آزاد بود و بخش دیگری از آن فقط مخصوص عبورومرور مسئولین دخمه بود. در حال حاضر جاده پله‌سازی شده است و برای بازدید از دخمه زرتشتیان یزد، کافی است مسیر پلکانی را طی کنید.
درب سنگی یا آهنگی
معمولا همه دخمه‌ها در ندارند، اما برخی از دخمه‌ها برای حفاظت از اجسادی که در دخمه قرار داشتند درب آهنگی یا سنگی داشتند.
کتیبه دخمه
وجود کتیبه یکی از بخش‌های رایج بناهای تاریخی در گذشته بوده است. بالای در درخمه زرتشتیان یزد نیز کتبیه‌ای قرار داد که اطلاعاتی روی آن درج شده است.
فضای داخلی دخمه
سطح داخلی دخمه زرتشتیان یزد، فضایی دایره‌ای و بدون سقف است که کف شیب‌دار آن با سنگ‌های بزرگی پوشیده شده است و به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود:
- حلقه مردگان مرد که نزدیک‌ترین حلقه به دیواره بوده و به آن چسبیده است.
- حلقه مردگان زن که دایره میانی است و پس از حلقه مردگان مرد قرار گرفته است.
- حلقه مردگان کودکان آخرین حلقه از فضای داخل برج خاموشان است که نزدیک به مرکز دخمه است.
استودان
در مرکز دخمه زرتشتیان یزد چاه عمیقی وجود دارد که نام آن استودان یا استه دان به معنی استخوان‌دان یا جای استخوان است. این چاه به چند چاه عمیق در اطراف دخمه متصل بود. استودان معمولا با سنگ و سیمان پر می‌شد تا زمانی‌که استخوان در آن قرار می‌گرفت، آلودگی به بیرون از چاه سرایت نکند. پس از متلاشی شدن مردگان، استخوان‌های باقیمانده درون استودان ریخته می‌شد تا به‌مرور زمان تبدیل به خاک شوند.
بناهای اطراف دخمه زرتشتیان یزد
در دامنه کوهی که دخمه‌های تاریخی زرتشتیان روی آن قرار گرفته، در فاصله 200 متری از دخمه، بناهایی از جنس خشت و گل به چشم می‌خورد که به نام (خیله) شناخته می‌شوند. خیله‌ها بناهایی دو طبقه با چند اتاقک بودند که هرکدام متعلق به یکی از طایفه‌های زرتشتی یزد بوده است و امکانات رفاهی مورد نیاز برای برگزاری مراسم‌های مذهبی را داشتند. در گذشته مرده به همراه اقوام خود در اتاق مخصوص به خود غسل داده می‌شد و پس از برگزاری مراسم‌های مذهبی به دخمه حمل می‌شد.خیله‌هایی که در دامنه این کوه به چشم می‌خورد مربوط به دوران‌های مختلف تاریخ هستند که قدیمی‌ترین آن‌ها به دوران صفویه بازمی‌گردد.
اصطلاحات رایج در مراسم دفن مردگان
برای آگاهی بیشتر از مراسم دفن مردگان بد نیست با اصطلاحات رایجی مثل خانه‌سالار، سالار و آتش‌سوزها آشنا باشید.
خانه‌سالار
اصطلاح سالار به فردی اتلاق می‌شد که تمام امور مربوط به درگذشتگان از غسل تا حمل آن به بالای برج را بر عهده داشت. مسئول دخمه باید تمام عمر در همان محدوده می‌ماند و اجازه جابه‌جایی نداشت، زیرا ممکن بود برخی از مرگ‌ومیرها به خاطر شیوع بیماری‌های واگیردار باشد و سالار با تمام این بیماری‌ها در ارتباط بود. بنابراین بهتر بود از محل زندگی مردم دور نگه داشته شود. در اطراف دخمه بنایی که متعلق به مسئول دخمه یا سالار بود، با نام خانه‌سالار شناخته می‌شد.
آتش‌سوزها
یکی از مفاهیم که در آشنایی با دخمه زرتشتیان یزد مهم است، آتش‌سوزها است. آتش‌سوزها معمولا دو نفر بودند که پس از بردن مرده به دخمه، سه شب متوالی در اتاقک روبروی دخمه، شب تا صبح آتش روشن می‌کردند و آن را روشن نگه می‌داشتند. این اتاقک پنجره‌ای رو به دخمه داشت که باعث می‌شد نور به دخمه بتابد. زرتشتیان اعتقاد دارند که روان شخص تا سه روز پس از مرگ هنوز کنار بدنش است و پس از سه شب به آسمان خواهد رفت. برگزاری این مراسم نیز برای این است که ترس‌ها را از او دور کنند.
نحوه دفن مردگان در دخمه‌ها
مراسم تدفین مردگان در دخمه زرتشتیان یزد از لحظه مرگ تا رسیدن جسم درگذشته به دخمه چند مرحله دارد.
آغاز مرگ
پس از مرگ شخص، زرتشتیان به رسم همیشه لباس سفید به تن می‌کنند و کسی عزاداری نمی‌کند، زیرا مرگ را پایان زندگی نمی‌دانند.
رسیدن به خیله‌ها
در این آیین به بدن فرد مرده، نسا نیز گفته می‌شود و به افرادی که نسا را از خانه به دخمه می‌برند نساکش می‌گویند. اطرافیان فرد درگذشته، نسا را به خیله برده و مراسم و آیین‌های مذهبی خود را به‌جا می‌آوردند. همان‌طور که پیش از این گفتم، هر روستا خیله مخصوص خود را داشت. خیله محلی برای استراحت اطرافیان نیز به‌شمار می‌رفت، چون مسیر روستا تا دخمه طولانی بود.
ورود جسد به خیمه
پس از برگزاری مراسم‌ها، جسد را به سالار تحویل می‌دادند. سالار آن را به دخمه می‌برد، کفن آن را باز می‌کرد و از دخمه خارج می‌شد. پرندگان در مدت زمان کوتاهی چیزی از نسا باقی نمی‌گذاشتند.
پاک‌سازی دخمه
بعد از اینکه جسد به‌طور کامل از بین رفت و تعداد مردگان در دخمه به 10،12 نفر رسید، استخوان‌های باقیمانده توسط مسئول دخمه جمع‌آوری و داخل استودان ریخته می‌شد. جالب است بدانید که در دوره‌های مشخصی دخمه را با آهک و گوگرد پاک‌سازی می‌کردند. طی این پاک‌سازی استخوان‌های باقیمانده به خاکستر تبدیل شده و با باران شسته می‌شدند.
بهترین زمان بازدید از دخمه زرتشتیان
با توجه به اینکه یزد در مناطق گرمسیر ایران قرار گرفته، بهترین زمان برای سفر به یزد و بازدید از دخمه زرتشتیان یزد از اوایل اسفند تا اواخر اردیبهشت است. اگر از گرما فرار هستید، حواستان باشد که متوسط دمای این شهر از خرداد تا پایان شهریور بین 29 تا 30 درجه است.
ساعت بازدید از دخمه
بازدید از دخمه زرتشتیان یزد در نیمه اول سال از ساعت 8 صبح تا 19 و در نیمه دوم سال از ساعت 8 صبح تا 17 امکان‌پذیر است.
دخمه زرتشتیان یزد کجاست؟
یزد، 15 کیلومتری جنوب شرقی یزد، منطقه صفائیه، انتهای بلوار شهیدان اشرف، کوه دخمه؛ دسترسی به دخمه زرتشتیان یزد از طریق وسایل نقلیه عمومی مثل اتوبوس امکان‌پذیر است. برای رسید به آن کافی است سوار اتوبوس‌های خط پایانه شهدای محراب- فجر یا خط پایانه شهدای محارب- ملاصدرا شده و در ایستگاه میدان ایثار پیاده شوید. در صورتیکه از ماشین شخصی استفاده می‌کنید، می‌توانید از لوکیشن دخمه روی گوگل مپ کمک بگیرید.
پیش به سوی یزد
جاهای دیدنی یزد آنقدر زیاد است که معرفی هر کدام از آن‌ها دلیل قانع‌کننده‌ای برای سفر به یزد است، اما قبول کنید که دخمه زرتشتیان یزد با این پیشینه عجیب که برایتان تعریف کردم، زیادی هیجان‌انگیز است. در ایران چند دخمه معروف از دوران زرتشتیان وجود دارد که دیگر مورد استفاده قرار نمی‌گیرند اما هرساله بازدیدکنندگان زیادی دارند. از جمله این دخمه‌های می‌توان به دخمه بندر سیراف اشاره کرد اما با اطمینان می‌توان گفت که دخمه زرتشتیان یزد جزو معروف‌ترین بناهای گردشگری هستند. پس حواستان باشد که اگر این بار قصد سفر به یزد را داشتید، دخمه زرتشتیان یزد را از قلم نیندازید.
منبع: مجله علی بابا
توصیه‌های مهم گردشگری oipf.ir:
- لطفاً از سفرهای غیرضرور در دوران اپیدمی کرونا خصوصاً به شهرهای قرمز و نارنجی جداً خودداری کنید.
- در طول سفر بدون در نظر گرفتن دریافت واکسن، نکات بهداشتی و توصیه‌های ایمنی در خصوص کرونا را رعایت فرمایید.
- قبل از سفر حتما چک لیستی از وسایل مورد نیاز خود تهیه کنیم.
- در صورت داشتن بیماری خاص، حتما با پزشک خود مشورت نموده و داروهای خود را فراموش نکنید.
- به قوانین عرفی، آداب و رسوم مردم بومی احترام بگذاریم.
- از روشن نمودن آتش در طبیعت خودداری کنیم، در صورتیکه تصمیم به روشن نمودن آتش داریم قبل از آن محیطی را به دور از گیاهان انتخاب نموده و زمین را کمی حفر نماییم تا قبل از ترک محل باقیمانده آتش را با کمی آب و دفن نمودن زیر خاک خاموش کنیم. این کار باعث می‌شود تا ریسک آتش‌سوزی به حداقل برسد.
- من و شما شایسته حضور در طبیعت و دیدن زیبایی‌های آن در فصل‌های مختلف سال هستیم، بدون توقع و انتظار از دیگران حتماً زباله‌های خود را به محیط شهر و داخل سطل زباله منتقل کنیم.
- از ایجاد سر و صدای بلند، یا شنیدن موسیقی با اسپیکر مخصوصاً در طول شب جداً خودداری نمایید. این کار باعث برهم زدن آرامش مردم بومی و طبیعت و به دنبال آن باعث به وجود آمدن ناهنجاری خواهد شد.
- از کارهایی که باعث تخریب یا آسیب به طبیعت یا آثار تاریخی می‌شود جداً خودداری کنیم.
- در صورتیکه تمایل به طبیعت‌گردی دارید حتما از شرایط آب و هوایی آگاه شوید.