موضوع پنج گنج نظامــی، تصویری از پنج گنج نظامی بر قلمــروی ادب غنایی و خط منحنی اســت. می‌دانیم خط منحنی، دایره اســت. در دایره، همه زیبایی است. در دایره و خط منحنی، زاویه وجود ندارد و سرتاســر کمال و آراستگی است. از آنجا که نظامی از سرآمدان ادب غنایی اســت، در آفرینش پنج گنج، با نــوع‌آوری در تعبیر، شــناخت آنات، ضرورت‌ها و ویژگی‌های ادب غنایــی و خط منحنی، از هنر انتخاب بحر و وزن عروضی، گزینش ســاختار هنری سخن منظوم تا بهره‌گیری رندانه و اســتادانه از نکات بالغی و بیانی ازجمله اطناب، ایجاز، مســاوات، قسر، تشــبیه، اســتعاره، مجاز، کنایه و به ویژه مهارت در دمیدن روح موســیقی به جان کلام منظوم و تصرف شاعرانه در ترکیب ارکان جمله در جهت خالف آمد عادت، جایگاهی بلند در این نوع ادبی (ادب غنایی) احراز کرده و به ویژه در چهار گنج نخستین شاهکاری پدید آورده است؛ چنانکه حتی در مخزن الاســرار نیز که سبقه عرفانی دارد، بسی از فنون یادشده را به روشنی میتوان یافت.
بر اثر همین توانگری اســت که حکیم به یک اثر کالمی، ســبقه غنایی و جاذبه موســیقایی بخشیده اســت. با توجه به اهمیت شناخت ادب غنایی و به منظور آشنایی بیشتر جوانان فرهنگ پژوه ایران، به ویژه در رشــته ادبیات فارســی، میتوان به تحلیل ارزش هنر ادب غنایی که الزمه ورود به فراخنای پنج گنج نظامی اســت، این مقدمه را سامان بخشیده است.
ادب تعلیمی، غنایی، حماســی، نمایشی، انواع ادب فارسی هســتند. ادب غنایی گسترده‌ترین نوع ادبی ماست که غم و شادی و همه چیز را در بر می‌گیرد؛ به همین علت ما بر ادب غنایی تکیه می‌کنیم. شــعر غنایی، بیان هنری تصویرهای عاطفی و احساسی است.
از شــاخه‌های مهــم آن لــذت و الم، عشــق، معانی عرفانی، خشــم، شهوت، و غیره است. به این ترتیــب به گنج اول، یعنی مخزن‌الاســرار میرســیم. نظامی در عرصه ادبیــات غنایی و عرفانی آفریننده‌ای اســت توانگر. در گنج اول، مخزن‌الاسـرار، در عرصه ادبیات عرفانی و غنایی، آفریننده‌ای توانگر از حیث خیال آفرینی، ابداع در تعبیر، کنایه، استعاره و ... می‌بینیم. مخزن‌الاسرار در عرصه سخن عرفانی، سرمایه فکرت و از لحاظ هنری، دلنشین است. اصال نظامی در شناختن حرف‌های دل، عشرت شــبانه و در قلمرو ادب هنــری اعجاز کرده و شــعر او برآمــده از جان توفان‌زای اوست؛ طوری که در کارگاه قریحه او هر چیز ســاده‌ای، لباس هنر می‌پوشد. شعر او پرواز دهنده روح ما و شیوه او در شاعری، غریب است. این اثر او پیوندی با معارف الهی دارد و به شیوه عرفانی سروده شده است.