توسعه صنعتی و پیشرفت تکنولوژی، دستاوردهای متنوعی را برای زندگی انسان به همراه داشته است اما متأسفانه گاهی در روند پیشرفت و اجرای برنامه‌های توسعه صنعتی، پس‌ماندهایی به شکل ترکیباتی ناخواسته و اغلب زیان‌آور به محیط رها می‌شوند به گونه‌ای که اثرات منفی بسیاری بر محیط زیست می‌گذارند. پدیده آلودگی هوا نیز یکی از ره‌آوردهای توسعه صنعتی است که با افزایش جمعیت، گسترش شهرنشینی و مصرف بیشتر سوخت‌ های فسیلی، روز به روز بر شدت آن افزوده می‌شود و با توجه به خطراتی که این آلودگی برای سلامت افراد ساکن در مناطق آلوده دارد، لازم است با آگاهی و شناخت از این مسئله، در راستای جلوگیری از تولید و یا کاهش خطرات آن اقدام کرد. همان طور که می دانیم هوا یکی از پنج عنصر ضروری (هــــوا، آب، غذا، گرما و نور) برای ادامه حیات انسان است.

آلودگی هوا توسط مهندسین محیط زیست بدین گونه تعریف شده است:

آلودگی هوا ورود یک یا چند آلاینده به هوای آزاد یا تغییر در نسبت طبیعی اجزای آن می باشد؛ به طوری که برای انسان یا سایر موجودات زنده زیان آور بوده، به آثار تاریخی و اموال آسیب برساند و یا راحتی و امنیت زندگی انسان ها را تهدید نماید.

آلودگی هوا منجر به بروز بیماری هایی بر بدن انسان می شود که به برخی از آنها اشاره می شود:

- برونشیت مزمن

از مشخصات این بیماری ‌سرفه‌های پی در پی در شخص مبتلا است. مواد آلاینده باعث تخریب مژک‌های مجاری تنفسی، که مواد محرک را از ریه خارج می کنند، شده و در نتیجه سرفه تنها راهی خواهد بود که ذرات از ریه بیرون رانده شوند.

- حساسیت

مواد آلاینده می‌توانند باعث عکس‌العمل‌های آلرژیک مختلفی از جمله آبریزش بینی، تنگی نفس، خارش پوست، اشک چشم و عسطه‌ های پی در پی شوند.

- آسم

در یک حمله آسمی، مجاری تنفسی باریک شده و عبور هوای تنفسی به حداقل می‌رسد و در نتیجه بیمار دچار تنگی نفس می‌شود. می‌تواند موجب انفارکتوس یا التهاب قلب گردد که عمدتاً به صورت سینه درد، تپش قلب، تنگی نفس و اختلال در سیستم قلب تظاهر می‌کند.

- سرطان ریه، معده و بیماری های قلبی

هر چندکه این بیماری ها مستقیماً و منحصراً مربوط به آلودگی هوا نیست، اما آلودگی هوا یکی از عوامل مهم به وجود آورنده و تشدید کننده آنها به حساب می‌آید.

براثر احتراق مواد آلی (زغال٬ چوب٬ نفت و غیره) در حرارت های بین ۸۰۰-۲۰۰ درجه سانتی گراد و بر اثر فعل و انفعالات شیمیایی مقداری هیدروکربن های سرطان زا تولید می شود. نوع و مقدار تولید این مواد سرطان زا که تا کنون ۱۷ نوع آن مشخص شده است بستگی به نوع سوخت٬ حرارت٬ میزان اکسیژن و عوامل دیگر دارد.

ثابت شده است مقداری از مواد سرطان زا بر اثر احتراق توتون و تنباکو (سیگار کشیدن) و سوختن چوب، هیزم و کاغذ و مقدار زیادی از این مواد هم بر اثر احتراق بنزین و گازوئیل در موتور خودروها تولید می شوند. به طور کلی با فرض اینکه اتومبیل ها در شرایط استاندارد فنی کار کنند در عرض یکسال در شهر تهران حجم زیادی ماده شیمیایی سرطان زا بر اثر احتراق بنزین و گازوئیل تولید و در هوا پخش می شود.

تاثیر آلودگی هوا روی سلامت سالمندان 

اثر آلودگی هوا روی افراد سالمند، به شکل کاهش اکسیژن موجود در خون که سبب کاهش رسیدن اکسیژن به قلب و ایجاد مشکل ایسکمی قلب می شود و نیز ایجاد اختلال تنفسی در سالمندان به ویژه افراد مبتلا به آسم، برونشیت مزمن و آمفیزم می کند. ایجاد سردرد، خستگی، درد سینه، اختلال ضربان قلب و سکته قلبی نیز از پیامدهای آلودگی هوا است. در افراد مسن به علت عدم وجود مکانیسم دفاعی کارآمد در ریه، خطر عفونت های تنفسی افزایش می یابد. افزایش فشار خون نیز به علت آلودگی با سرب در بزرگسالان دیده می شود.

اقدامات محافظتی در شرایط بحران آلودگی هوا 
هوا یک عنصر ضروری برای حیات بشر است به نحوی که هر انسان به طور متوسط حدود ۲۰ هزار بار تنفس در روز دارد که معادل با ۳۰۰۰ گالن می باشد.

• کاهش مدت حضور در فضای آلوده به ویژه برای کودکان، زنان باردار، سالمندان و بیماران قلبی و عروقی و ریوی ضروری است.
• این افراد باید از هرگونه فعالیت اضافی و ورزش نامناسب خودداری کنند. درمان بیماران ریوی با احساس تنگی نفس حتماً نیاز به مراجعه به پزشک دارد. این افراد، باید از کشیدن سیگار و حضور در هوای آلوده به دود سیگار جداً پرهیز کنند.
• سالمندان باید به خاطر داشته باشند که در شرایط بحران آلودگی هوا نباید از اتاق و یا دفتر کار خود خارج شده و همواره باید پنجره ها بسته و از سیستم تهویه ای که دارای فیلترهای کامل است استفاده کنند. در صورتی که اعلام می شود آلودگی هوا ادامه خواهد داشت بهتر است سالمندان موقتاً از منطقه خارج شده و در محل هایی که هوای پاکی دارند مستقر شوند تا آلودگی هوا برطرف شود.
•  استفاده از وسایل حفاظت شخصی و ماسک های شیمیایی بهترین وسیله جلوگیری کننده از استنشاق ذرات آلوده است.

توصیه های تغذیه ایی در زمان آلودگی هوا:

1. حس تشنگی بسیاری در این روزهای آلوده به سالمندان دست می‌ دهد که باید هر ۲ تا ۳ ساعت آب بیاشامند. این عزیزان باید در روزهای آلوده از آب خالص استفاده کنند، زیرا آب میوه و چای به هیچ عنوان نمی ‌تواند جایگزین آب خالص شود. مصرف زیاد آب و مایعات در زمان آلودگی هوا مورد تاکید قرار گرفته است، مصرف آب و مایعات در شرایط آلودگی باعث شستشوی دستگاه گوارش و رفع عطش و خشکی دهان ناشی از این شرایط هوایی می شود و از سوی دیگر، با مصرف آب، بخشی از آلودگی هوا که وارد بدن شده، از راه ادرار، دفع می شود.

در شرایط آلودگی هوا، مصرف نوشابه های گازدار به دلیل ایجاد اختلال در جذب عناصر مفید در بدن، می تواند آثار سوء آلودگی هوا را دو برابر افزایش دهد.

1. در شرایط آلودگی هوا مردم و به ویژه گروه های حساس باید شیر و لبنات کم چرب را مصرف کنند و مصرف روزانه دو لیوان شیر کم چرب به کاهش عوارض ناشی از آلودگی هوا کمک می کند زیرا کلسیم موجود در شیر مانع از جذب آلاینده هایی مانند فلزات سنگین می شود.
2. میوه های دارای ترکیبات آنتی اکسیدان به عنوان مواد غذایی مفید در زمان آلودگی هوا به شمار می رود و  مصرف میوه های دارای ترکیبات آنتی اکسیدان از سلول های بدن در مقابل آسیب دیدن در شرایط آلودگی هوا محافظت می کند.
3. سیب به عنوان یکی از میوه های سرشار از آنتی اکسیدان است و به طور کل  میوه های دارای ویتامین A،  Eو C خاصیت آنتی اکسیدان دارند.
4. مرکبات و میوه های با رنگ نارنجی، زرد و قرمز، موز، خرمالو، انواع فلفل های سبز و نارنجی، هویج، چای سبز و سیاه، روغن های سویا، آفتابگردان، کلزا و زیتون نقش آنتی اکسیدانی دارند و در شرایط آلودگی هوا از بدن مراقبت می کنند.
5. مصرف دو وعده ماهی در هفته در شرایط آلودگی هوا بسیار مهم است، ماهی به دلیل وجود ویتامین E و امگا ۳ به کاهش عوارض آلودگی هوا کمک می کند.

متخصصین طب سالمندی در زمان آلودگی هوا پیشنهاداتی ارائه داده اند که به آنها اشاره می شود:

• سالمندان در روزهای آلوده به هیچ وجه در سطح خیابان‌ ها رفت و آمد نکنند، و در صورت رفت و آمد اجباری در سطح شهر باید از ماسک‌ های مناسب استفاده کنند.
• در این روزهای آلوده از تردد در محل‌ های پُر ازدحام خودداری کنند زیرا گرد و خاک این روزهای اخیر که در سطح شهر وجود دارد مملو از میکروب‌ های فعال است.
• در این روزها از مصرف کنسرو و غذاهای آماده  بیرون خودداری کنند و بیشتر از غذاهای سنتی که در منازل تهیه می ‌شود مصرف کنند
• ورزش کردن تاثیرات مثبت زیادی دارد و در افراد سالمند باعث افزایش حافظه و سلامت قلب و عروق و بهبود سیستم تنفسی می‌شود اما ورزش کردن در هوای آلوده به عزیزان سالمند توصیه نمی شود. زمان دو ساعت قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا باعث می‌شود که تاثیرات مثبت ورزش کردن در افراد سالمند خنثی شود.
• بهتر است افراد حساس حتی در شرایط آب و هوایی که آلودگی هوا خطرناک نیست، در فضای سبز، مناطق خوش آب و هوا و یا در فضای بسته و سالن های ورزشی با تهویه مناسب ورزش کنند.

تهیه کننده و مترجم: مهشید حاجی حیدری دکتری مدیریت ورزشی و مهندس محیط زیست. مدرس دانشگاه